600 gizon gazte

1936ko uda hasieran nork esango leuke gerrea hain hur egoala? Giroa nahasteta egoan, hori bai, baina gerrea, hainbesterako? Erretratu honeetako gazteek, seguruenik, ez.

Galdakaoko gazte talde bat, frontera joan baino lehen. 

Estatu kolpe frankistea garagarrilaren 18an izan zan. Espainiako armadako militar horreek ez eben ebezan euren asmoak bete, eta Espainia zatibitu egin zan. Hego Euskal Herrian ere gauza bera jazo zan.

Altxamendu militarreran ostean, alderdi politiko eta sindikatu guztien erantzuna ez zan bera izan; batzuek beste batzuek baino denpora gehiago behar izan eban Erepublikaren alde egiteko. Dana dala, garagarrila eta abuztu bitartean alderdi, talde zein sindikatuak euren unidade militarrak antolatzen hasi ziren. Bizkaianbere bai.

                                                                                                                  
Galdakaotik 600 bat gizon joan ziren frontera, Euskadiko Artxibo Historikoan topatutako agirien arabera. Gitxik euken esperientzia militarra. Asko eta asko gazte-gazteak ziren, 18 urte eskas eukezan gazteenek eta 45 zaharrenek.

Frontera joan orduko ohitura euken zan, antza danez, erretratua ataratea, herrian bertan; batailoian izena emondako beste kide batzuekaz, lagunekaz, auzokoekaz, etxekoekaz… Emakumeak be ageri dira batzuetan, batailoi edo konpainiaren izena daroan ikurriña eusten dabela.

Argazkian, batzuk serio, beste batzuk irriparrez; batek be ez daki zer dan gerrea, zer dan bonbardaketa bat, zer dan laguna alboan tiroz hilten ikustea, odolostutako gorpuak han eta hemen… Laster jakingo dabe.

Orain 80 urte Galdakaok 7.000 biztanle besterik ez zituen, 600 gizon gazteren faltea igarriko zan, beraz. Euretako batzuk ez ziran etxera bueltatu, ganera: frontean hil ziren, erbestera joan ziren... Galdakaora bueltatu ziren dan-danak, hori seguru, ez ziren erretratu honetako gazte alaiak.

Oharra: argazkiko pertsonetakoren bat ezagutzen badozu, edo zeozelango informazioa baduzu, esaiguzu: galdakaogogora@gmail.com

Eskerrik asko!

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa – Galdakao Gogora

Argazkia: Juan Zamalloa Arriagaren familia

Testu hau Binke! aldizkariko 31. zenbakian argitaratu da, 2018ko urrian. 

XYZ lerroa, beste “burdin hesiak”

En la guerra del 36 se construyeron varias líneas de defensa, con trincheras, bunkers y refugios, además del llamado Cinturón de Hierro que tan bien conocemos. La Línea XYZ, en Valencia, es ejemplo de ello.

Sarritan gertatzen zaigu defentsa lerroak aipatzen ditugunean, Bilboko Burdin Hesia deitzen dena etortzen zaigula burura. Gogoratu, dena den, izen hori, “Burdin Hesia”, kolpisten aldeko komunikabideek ipini zioten, euren lorpenari garrantzi handiagoa emateko.

1936ko gerran, baina, izan ziren beste defentsa lerro batzuk, nazionalen erasoei aurre egiteko eraiki zirenak. Horietako bat Valentzia aldean dago.

XYZ lerroaren kokapena. 

Estrategikoki garrantzi handiko zonaldea zen: Castello, Sagunto, Valentzia eta Alacanteko portuak, errepideak eta trenbideak penintsulako barnealdera, eta abar. Gainera, bertatik irteten ziren hainbat bitarteko eta pertsona gerrako hainbat frontetara.

1936ko azaroaren 7an, Valentziara eraman zuten Errepublikako Gobernua. Beraz, inguru horiek defendatzeko arrazoi gehiago zeuden. Lubakiak eraiki zituzten, baita aterpeak, fortifikazioak edo bunkerrak ere, eta “blocao” deitzen zituztenak, hormigoiz eta lurrez betetako zakuekin.

Bilbo inguruan egindako Burdin Hesiaren aldean, bazuen alderik XYZ lerroak: ez ziren defentsa lerro jarraiak, baizik eta, Maestrazgo zonaldeko orografia aprobetxatuz, “sakonean” egindako lubaki eta defentsak. Era horretan, leku garai horiek oso gaitzak ziren blindatuentzat, eta ezinezkoak infanteriarentzat.

Guk Bilbo aldean, eta Galdakaon, ezagututako defentsa lerroak airez errez ikusten ziren, baina XYZ lerrokoak ez, ostera. Lerro honen zati asko lur azpian zeuden edo ondo kamuflatuta, beraz Kondor Legioak eta abiazioa italiarrak ez zuten hemen egin zuten besteko kalterik egin ahal izan.

Lerro luzea zen, Valentzia, Castello, Alacant, Albacete eta Terueleko lurretatik pasatzen zen. Hegazkinen kontrako defentsak ere bazituen.

Lehenengo lanak 1936an egin ziren, eta hurrengo hiru urteetan eraikuntzak hobetu zituzten, gerraren nondik norakoen aldaketetara egokitzeko. Kostaldea babesteko, eta nazionalen tropak lurreratu ez zitezen, hainbat bateria ipini ziren, Castello, Sagunto, Valentzia, Xabia eta Alacanteko portuetan, eta batzuetan 20 kilometro itsasoan barrena heltzen ziren handik botatako jaurtigaiek. Barruko alderantz beste lerro batzuk sortu ziren, “Almansa lerroa” edo Portitxolekoa, esaterako. 

1938ko ekainean Errepublikarrek Castello galdu zuten. Valentzia nazionalez babesteko beharrizan handia zegoen, eta orduan hasi zen XYZ lerroa eraikitzen. Matallana lerroa ere esaten zioten, Manuel Matallana izeneko jenera arduratu baitzen bere defentsaz, zazpi dibisiorekin. 5.500 lagun inguruk egin zuten behar eraikuntzan.

1938ko ekaina eta uztailean Lacar eta Montejurra Tertzioek, Euskal Herriko lurren konkistan parte hartu zuten berberek, Legioak, San Martzialek… gogor erasotu zituzten defentsa horiek. Lerroaren zati handi bat lurrazpian zegoenez, errepublikarrek eustea lortu zuten.

Azkenean, estrategia aldatuta, tropa frankistak 1939ko martxoaren 29an heldu ziren Valentziara, beste bide batzuk jarraituta.

Egileak: Nagore Ferreira Zamalloa –Kepa Lizarraga Sainz / Galdakao Gogora

Venganza y humillación

1939ako maiatzaren 19a “Garaipenaren egun” izendatu zuen Franco diktadoreak. Madrilen desfile itzela egin zuten, eta etxe guztiak banderaz atontzera derrigortu zuten, baita Galdakaon ere. Eta egin ezean, zer? Ba, isunak eta zigorrak. Mendekua eta umiliazioa.

El día 19 de mayo de 1939 tuvo lugar en Madrid un enorme desfile militar, para mayor gloria del dictador Franco, en el que tomaron parte unidades de casi todas las tropas que habían ganado la guerra: el ejercito sublevado, Milicias falangistas, Requetés, la Legión Cóndor, el Corpo di Truppe Volontario italiano, Viriatos portugueses, la Legión, mercenarios marroquíes y otros grupos.

La celebración de ese “Día de la Victoria” fue impuesta en todo el Estado, obligando a decorar las fachadas y balcones con banderas rojigualdas y pancartas con lemas como “Franco, Franco, Franco”, “Arriba España” o “Viva el Caudillo”, entre otros.

El cumplimiento de estas órdenes, nuestro pueblo, Galdakao, fue supervisado por diversas autoridades. La Jefatura Local de la Falange Española Tradicionalista y de las J.O.N.S. se encargó de aplicar sanciones económicas a quienes no las cumplieran.

¡Imaginemos los sentimientos de quienes habían sufrido la pérdida de familiares, amigos y bienes por culpa del golpe de Estado fascista y ahora se veían obligados a poner en sus casas la bandera que representaba a quienes tanto dolor les habían causado!

Gracias a la documentación del Ayuntamiento de Galdakao, conservada en el Archivo Histórico Foral de Bizkaia, hemos conseguido datos de al menos cuatro vecinos que fueron multados “por no haber colocado la Enseña Nacional el día (sic) de la Victoria, en su domicilio”.

Francisco Berganza Izarzugaza recibió el 12 de julio de 1939 la notificación de que su Alcalde, Martín Ibarreche, le imponía, por ese motivo, una multa de 10 pesetas a pagar en 8 días.

Con la misma fecha, y fruto también de un Decreto del Alcalde, Emilio Urruela Valderrama tuvo que firmar que había recibido la noticia de que se le imponía una sanción, en este caso, de 25 pesetas. En los documentos no se cita el motivo por el que la de Emilio era sustancialmente mayor que la de Francisco.

Tenemos que recordar que, en aquella época, esa cantidad era aproximadamente el sueldo de tres días de trabajo de un obrero.

Las mismas notificaciones de castigo debieron recibir las familias de Eugenio Aurrecoechea Arteche y Félix Bilbao Castro, pero en la carpeta del Negociado de Multas de la Sección de Gobernación que localizamos con todos estos documentos nos aguardaba una agradable sorpresa.

Estos dos vecinos del pueblo habían recurrido la multa, presentando sendos certificados de que en esa fecha se encontraban fuera del municipio.

El Jefe Local de la Falange Española hizo sus averiguaciones y, culpando al guardia municipal de no haber hecho su trabajo, el 19 de julio de 1939 envió un escrito a la Alcaldía solicitando se anularan esas dos últimas sanciones.

Ocasiones como la descrita obligación de poner banderas rojigualdas eran aprovechadas por los vencedores para humillar a quienes habían defendido la legalidad vigente.

Otro caso más de abuso de autoridad encontramos entre esos documentos del Archivo Foral.

El día 12 de julio de 1939, con motivo de una discusión por la fecha de entrega de un certificado para el trabajo entre Pedro Eguizabal Iraragorri y el Jefe falangista de Galdakao, éste último le acusó de actuar “en plan chulesco” y de no “saludar como exigen las ordenanzas de la nueva España”.

Ello fue motivo suficiente para que llamara de inmediato al “guardia municipal Sr. Irigoyen” y se procediera a la detención de Pedro, “para que estos desaprensivos no queden sin su merecido correctivo”, según comunicaba al Alcalde.

Tal fue, durante años, el poder discrecional logrado por algunas de las organizaciones que apoyaron el golpe militar.

Texto: Kepa Lizarraga Sainz – Galdakao Gogora

Eta faxistak Galdakaon sartu ziran

VIZCAYA – Calle principal de Galdácano tomada por las fuerzas nacionales.

16-6-37

Besterik ez dino Espainiako Biblioteka Nazionalean gordetako argazki honen atzeko aldeko oharrak. Beste hamaikatxu erretratu dagoz, okupazinoaren osteko egunetakoak danak.

Argazkia atara baino egun bat lehenago jausi zan Galdakao, bagilaren 15ean. Udabarri gogor eta krudela izan zan 1937koa. Faxistak Bilbotik gero eta hurrago egozan, eta ha zan okupau bako azkenengo uriburu euskalduna.

Faxistak, Juan Bautista Uriarte kalean. Espainiako Biblioteka Nazionaleko funtsak

Bagilaren 13an, Larrabetzu ingurutik sartu ziran Francoren tropak. Egun bi ibili ziran inguruak bonbardetan; 70 bat hegazkin bonbaketari erabili ebezan, 50 bat ehiza-hegazkin, eta milaka soldadu aleman, italiar, mairu eta espainiar. Holan, Nafarroako I. Brigadea Gaztelumendi ingurutik sartu zan, Burdin Hesia apurtuta.

Hurrengo egun bietan, EAJ-PNVren Martiartu eta Simon Bolivar batailoiek, Unión de Hermanos Proletarios sozialista asturiarren baitailoiak, CNTren Malatesta batailoi anarkisteak eta EPK-PCEren Gipuzkoa batailoi komunisteak gogor eutsi eutsien faxisten erasoari. Makina bat lagun hil ebezan tropa nazionalek. Errepublikaren aldeko gudari eta miliazianoek burrukan segidu eben, gero eta indar gitxiagogaz, hegazkin barik eta bitarteko urriekaz.

Ibaizabal errekan tope egiteko ahalegina egin eben, baina ahaleginak ahalegin, bagilaren 15ean, arrastiz, Francoren tropak Galdakaon sartu ziran. Hurrengo egunean egindakoa da erretratua. Ez da erreza gure herriko kale nagusia holangoa zanik sinistea, zenbat aldatu dan!

Trankil doaz buruzagi nazionalak Juan Bautista Uriarte kalean gora, berbetan. Baina orduan hasi zan galdakoztar askorentzat inpernua: atxiloketak, epaiketa barregarriak, errepresioa, kartzelea, bildurra… eta miseria gorria.

Argazkian, Inuntziaga txaleta be ikusten da. Behin-behineko kartzelea izan zan Inuntziaga, hara eroan ebezan herrian atxilotutakoak: batzuk, handik beste kartzela batzuetara eroan ebezan; eta, beste batzuk, zuzenean fusilatzera.

Galdakao okupau ostean, faxistek aurrera egin eben, Bilborantz. Handik lau egunera jausi zan Bilbo, bagilaren 19an.

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa – Galdakao Gogora